CAR-T: Τι είναι οι «γενετικές θεραπείες» για λευχαιμία και λέμφωμα

Ρούλα Τσουλέα
10 Οκτωβρίου 2018 | 15:46

Η ανοσοθεραπεία δίνει ελπίδα σε ασθενείς με δύσκολα αντιμετωπίσιμες μορφές λεμφώματος και λευχαιμίας.

Επί δεκαετίες, οι πυλώνες της θεραπείας για τη λευχαιμία και το λέμφωμα ήταν η χημειοθεραπεία, οι μεταμοσχεύσεις και η ακτινοθεραπεία.

Αργότερα ήρθαν οι στοχευμένες θεραπείες, ενώ σήμερα πολλά δύσκολα και επίμονα περιστατικά αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά με ανοσοθεραπεία.

Η ανοσοθεραπεία αξιοποιεί τις δυνάμεις του ανοσοποιητικού του ίδιου του ασθενούς, τις οποίες εξωθεί να επιτεθούν στον καρκίνο. Με τη βοήθειά της είναι σήμερα εφικτό να τεθούν σε μακρά ύφεση ή ακόμα και να θεραπευτούν ριζικά αρκετά περιστατικά λευχαιμίας και λεμφώματος που υποτροπιάζουν ή δεν ανταποκρίνονται σε άλλες θεραπείες.

Ένας ταχέως εξελισσόμενος τομέας της ανοσοθεραπείας είναι η επονομαζόμενη μεταφορά ίδιων κυττάρων (adoptive cell transfer ή ACT). Με απλά λόγια: ο ειδικός συλλέγει ανοσοποιητικά κύτταρα από τον ασθενή, τα επεξεργάζεται και τα χρησιμοποιεί για να θεραπεύσει τον καρκίνο του.

Υπάρχουν πολλά είδη ανοσοθεραπείας με ACT. Προς το παρόν, όμως, η πιο προηγμένη είναι η θεραπεία με CAR-T κύτταρα.

«Ζωντανό» φάρμακο

Όπως εξηγεί ο δρ Γιώργος Βασιλόπουλος, καθηγητής Παθολογίας-Αιματολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και συνεργαζόμενο μέλος ΔΕΠ στο ΙΙΒΕΑΑ, κατ’ αυτή τη θεραπεία συλλέγονται από το αίμα του ασθενούς ορισμένα κύτταρα του ανοσοποιητικού.

Τα κύτταρα αυτά λέγονται Τ-κύτταρα και αποστέλλονται σε ειδικό εργαστήριο. Εκεί, τροποποιούνται γενετικά, ώστε να αποκτήσουν στην επιφάνειά τους μια ομάδα πρωτεϊνών που λέγονται χιμαιρικοί αντιγονικοί υποδοχείς (CAR).

Στη συνέχεια, τα τροποποιημένα Τ-κύτταρα καλλιεργούνται και πολλαπλασιάζονται σε εκατοντάδες εκατομμύρια κόπιες (ή κλώνους) στο εργαστήριο. Έπειτα, εγχέονται πίσω στον ασθενή, αφού πρώτα υποβληθεί σε έναν κύκλο ήπιας χημειοθεραπείας.

Αν όλα πάνε κατ’ ευχήν, τα τροποποιημένα Τ-κύτταρα εξακολουθούν να αναπαράγονται στο σώμα του. Το ερέθισμα για τη συνεχιζόμενη αναπαραγωγή τους είναι η εντόπιση ενός αντιγόνου που «βλέπουν» οι χιμαιρικοί υποδοχείς στα καρκινικά κύτταρα και του επιτίθενται για να το καταστρέψουν.

Με άλλα λόγια, τα Τ-κύτταρα εξαπολύουν επίθεση στα καρκινικά σαν να είναι ένα «ζωντανό» φάρμακο.

«Το πλεονέκτημα της μεθόδου σε σύγκριση με τις απλές ανοσοθεραπείες είναι ότι τα CAR-T κύτταρα εξακολουθούν να δρουν όταν τα φάρμακα της απλής ανοσοθεραπείας έχουν φύγει από τον οργανισμό», εξηγεί ο δρ Βασιλόπουλος.

Για ανθεκτική νόσο ή μετά από υποτροπή

Μέχρι πριν από δύο μήνες, η χρήση της θεραπείας με CAR-T κύτταρα περιοριζόταν σε ερευνητικό επίπεδο. Τον Αύγουστο, όμως, εγκρίθηκαν στην Ευρώπη οι δύο πρώτες θεραπείες για χρήση στους ασθενείς: οι tisagenlecleucel και axicabtagene ciloleucel.

«Το tisagenlecleucel εγκρίθηκε για παιδιά και νεαρούς ενήλικες (έως 25 ετών) με επιθετική οξεία λεμφοβλαστική λευχαιμία Β-κυττάρων (Β-ΟΛΛ)», λέει ο δρ Βασιλόπουλος. «Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι η νόσος τους είναι ανθεκτική στις άλλες θεραπείες ή έχει υποτροπιάσει μετά τη μεταμόσχευση αιμοποιητικών κυττάρων ή έχει υποτροπιάσει για δεύτερη ή μεταγενέστερη φορά».

Το tisagenlecleucel εγκρίθηκε επίσης για τη θεραπεία ενήλικων που πάσχουν από μία συγκεκριμένη μορφή ανθεκτικού ή υποτροπιάζοντος λεμφώματος. Πρόκειται για το επονομαζόμενο διάχυτο λέμφωμα από μεγάλα Β-κύτταρα (DLBCL), το οποίο αποτελεί τη συχνότερη μορφή μη-Hodgkin λεμφώματος. Για να λάβει τη θεραπεία ο ασθενής, πρέπει να έχει λάβει ανεπιτυχώς δύο ή περισσότερες γραμμές συστηματικής θεραπείας.

Αντίστοιχα, «το axicabtagene ciloleucel εγκρίθηκε για δύο μορφές λεμφώματος», συνεχίζει ο δρ Βασιλόπουλος. «Η πρώτη είναι το DLBCL και η δεύτερη το πρωτοπαθές λέμφωμα μεσοθωρακίου από Β-κύτταρα (PMBCL). Και σε αυτές τις περιπτώσεις το λέμφωμα πρέπει να είναι υποτροπιάζον ή ανθεκτικό και ο ασθενής να έχει κάνει τουλάχιστον δύο ανεπιτυχείς θεραπείες».

Οι CAR-T θεραπείες που έχουν εγκριθεί έως τώρα αναγνωρίζουν ένα αντιγόνο που λέγεται CD19. Σύμφωνα με τις έως τώρα μελέτες, οι θεραπείες έχουν υψηλά ποσοστά ανταπόκρισης και ύφεσης των συγκεκριμένων αιματολογικών κακοηθειών.

Δυσκολίες στην εφαρμογή

Ωστόσο η ευρεία εφαρμογή τους έχει αρκετές δυσκολίες. «Η θεραπεία με CAR-T κύτταρα έχει αρκετά τεχνικά προβλήματα», λέει ο δρ Βασιλόπουλος. «Τα Τ-λεμφοκύτταρα, λ.χ., πρέπει να επιλεγούν και να απομονωθούν ex vivo, δηλαδή έξω από το σώμα του ασθενούς.

»Η διαδικασία αυτή πρέπει να γίνει από εξειδικευμένο προσωπικό και σε εξειδικευμένο κέντρο. Το ίδιο και η γενετική τροποποίηση και η καλλιέργειά τους, που γίνονται in vitro, δηλαδή στο εργαστήριο. Προς το παρόν όμως ελάχιστα κέντρα στον κόσμο έχουν την απαιτούμενη εξειδίκευση. Και η πιστοποίηση ή δημιουργία νέων δεν είναι απλή ούτε εύκολη υπόθεση».

Υπάρχει επίσης ακόμα διαφωνία για το αν η όλη διαδικασία θα γίνεται σε κεντρικές δομές (2-3 στην Ευρωπαϊκή Ένωση) ή με μηχανήματα που θα την εκτελούν σε κατά τόπους, περιφερειακά «διαπιστευμένα» κέντρα, προσθέτει.

Ένα άλλο θέμα είναι ότι η θεραπεία με CAR-T κύτταρα μπορεί να έχει αρκετές σοβαρές ή και απειλητικές ανεπιθύμητες ενέργειες. Ευτυχώς όμως αυτές διαρκούν λίγο και στις περισσότερες περιπτώσεις υποχωρούν.

Σημαντική παράμετρος, τέλος, είναι και το κόστος των θεραπειών, το οποίο υπολογίζεται ότι θα ανέρχεται σε πολλές χιλιάδες ευρώ ανά ασθενή.