Κάθε Πρωτοχρονιά επαναλαμβάνεται σχεδόν το ίδιο μοτίβο. Υποσχέσεις, δεσμεύσεις και ελπίδες για αλλαγή.
Ο νέος χρόνος μοιάζει με μια λευκή σελίδα που περιμένει να γραφτεί από την αρχή. Μια ευκαιρία για καλύτερες συνήθειες, περισσότερη ισορροπία και έναν «αναγεννημένο» εαυτό. Είναι τότε η στιγμή των υποσχέσεων, η στιγμή που λέμε πως φέτος θα τα καταφέρουμε διαφορετικά, πως θα αφήσουμε πίσω ό,τι μας βαραίνει και θα χτίσουμε ένα πιο ικανοποιητικό μέλλον.
- Διαβάστε επίσης – Γιορτές: Προσοχή στα εύφλεκτα ρούχα από την υδατική σώματος και άλλες συμβουλές ασφαλείας
Και βέβαια, όπως όλοι ξέρουμε, οι περισσότερες από αυτές τις υποσχέσεις ξεθωριάζουν μέσα στους πρώτους μήνες. Το μόνο που δεν ξεθωριάζει, είναι η ιδέα ότι ο νέος χρόνος μπορεί να σηματοδοτήσει την αλλαγή. Αυτή η πεποίθηση παραμένει πεισματικά ριζωμένη στο μυαλό μας και όχι τυχαία. Η επιστήμη εξηγεί το γιατί.
Η Πρωτοχρονιά ως ψυχολογικό ορόσημο: πώς λειτουργεί το «fresh start effect»
Η αλλαγή του χρόνου δεν είναι απλώς μια συμβολική στιγμή. Στην ψυχολογία, η Πρωτοχρονιά θεωρείται ένα χρονικό ορόσημο, ένα σημείο που μας δίνει την αίσθηση ενός νέου ξεκινήματος.
Πρόκειται για το φαινόμενο που είναι γνωστό ως «Εφέ νέου ξεκινήματος» (fresh start effect), σύμφωνα με το οποίο, οι άνθρωποι είναι πιο πρόθυμοι να θέσουν στόχους αμέσως μετά από σημαντικά χρονικά σημεία, όπως η αλλαγή του έτους, οι επέτειοι ή τα γενέθλια.
Τα χρονικά αυτά ορόσημα λειτουργούν σαν ψυχολογικός «διακόπτης». Μας επιτρέπουν να χωρίσουμε νοητά το παρελθόν από το μέλλον, να αποστασιοποιηθούμε από προηγούμενες αποτυχίες και να δούμε τον εαυτό μας με νέα προοπτική.
Με άλλα λόγια, η Πρωτοχρονιά μάς δίνει την ευκαιρία να αφήσουμε πίσω τον «παλιό εαυτό» και να οραματιστούμε έναν «νέο», πιο συνεπή και προσηλωμένο στις επιθυμίες μας.
Αυτός ο νοητικός διαχωρισμός εξηγεί γιατί οι άνθρωποι συχνά αισθάνονται μεγαλύτερη κινητοποίηση για αλλαγή ακριβώς σε αυτές τις ημερομηνίες. Δεν είναι η ημερομηνία καθαυτή που αλλάζει κάτι, αλλά η ψυχολογική ευκαιρία που μας προσφέρει, ώστε να ξεκινήσουμε ξανά.
Γιατί όμως οι περισσότερες αποφάσεις μας δεν κρατούν;
Παρά την ισχυρή αρχική ώθηση, τα δεδομένα δείχνουν ότι οι περισσότερες πρωτοχρονιάτικες αποφάσεις δεν διατηρούνται μακροπρόθεσμα. Όπως εξηγούν αναλύσεις βασισμένες σε έρευνες συμπεριφοράς, το βασικό πρόβλημα δεν είναι η έλλειψη αληθινής θέλησης και κινήτρου, αλλά η απουσία ρεαλιστικού σχεδίου και σταθερής δέσμευσης.
Η Σούζαν Μίτσι καθηγήτρια ψυχολογίας της υγείας στο UCL, επισημάνει το «χάσμα πρόθεσης-συμπεριφοράς». Παρόλο που μπορεί να αισθανόμαστε έντονα κινητοποιημένοι, το συναίσθημα φαίνεται ότι δεν αρκεί. Χρειάζονται δεξιότητες διαχείρισης της συμπεριφοράς και, κυρίως, οι κατάλληλες ευκαιρίες για να συμβεί η αλλαγή.
Σύμφωνα με μια ανασκόπηση στο Health Psychology, η αλλαγή στάσης και η αυτο-αποτελεσματικότητα (η πίστη στις ικανότητές μας) μπορούν να οδηγήσουν σε προσωρινές αλλαγές, όπως στη διατροφή ή τη διακοπή του καπνίσματος, αλλά όταν έρχεται η πολυπλοκότητα της καθημερινότητας, συχνά ανατρέπονται τα σχέδιά μας.
«Όλοι έχουμε ένα σχέδιο», έλεγε ο πυγμάχος Μάικ Τάισον , «μέχρι να φάμε την πρώτη μπουνιά στο στόμα»
Το μυστικό της επιτυχίας: προσέγγιση αντί για αποφυγή
Σημαντικό ρόλο στο αν μια πρωτοχρονιάτικη απόφαση θα πετύχει, παίζει και ο τρόπος που τη διατυπώνουμε.
Μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο PLOS One έδειξε ότι όταν οι στόχοι είναι προσανατολισμένοι στην προσέγγιση (δηλαδή να ξεκινήσουμε κάτι νέο), έχουν περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας από εκείνους που βασίζονται στην αποφυγή ή τη στέρηση. Συγκεκριμένα, το 58,9% όσων έθεσαν στόχους προσέγγισης κατάφερε να τους διατηρήσει, έναντι 47,1% για τους στόχους αποφυγής.
Ο λόγος είναι απλός: οι θετικοί, συγκεκριμένοι στόχοι, δίνουν στον εγκέφαλο μια ξεκάθαρη πράξη να επαναλάβει, αντί να του ζητούν διαρκώς αυτοσυγκράτηση.
Για παράδειγμα, το «θα τρώω ένα φρούτο κάθε απόγευμα» είναι πιο εύκολο να τηρηθεί από το «θα σταματήσω να τρώω γλυκά». Οι στόχοι που «χτίζουν» νέες συνήθειες φαίνεται να αντέχουν περισσότερο στον χρόνο.
Τι συμβαίνει στον εγκέφαλο όταν βάζουμε στόχους
Ακόμα κι όταν γνωρίζουμε ότι πολλές από τις πρωτοχρονιάτικες υποσχέσεις μας δεν θα κρατήσουν στον χρόνο, η ίδια η πράξη του να θέτουμε στόχους δεν είναι μάταιη. Αντίθετα, αποτελεί μια σημαντική νοητική διαδικασία.
Σύμφωνα με αναλύσεις που επικαλείται το TIME, τη στιγμή που αποφασίζουμε τι θέλουμε να αλλάξουμε ή να πετύχουμε, ενεργοποιούνται περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τον εκτελεστικό έλεγχο, τον σχεδιασμό, τη λήψη αποφάσεων και την αυτοπαρακολούθηση. Με απλά λόγια, ο εγκέφαλος μπαίνει σε «λειτουργία μέλλοντος». Ααρχίζει να υπολογίζει, να οργανώνει και να προβλέπει.
Αυτή η διαδικασία μας αναγκάζει να σταματήσουμε για λίγο τον αυτόματο πιλότο της καθημερινότητας και να σκεφτούμε συνειδητά ποιοι είμαστε τώρα και προς τα πού θέλουμε να κινηθούμε. Όμως, όπως επισημαίνουν οι ειδικοί, το να θέσουμε έναν στόχο δεν αρκεί από μόνο του για να αλλάξει τη συμπεριφορά μας. Το κρίσιμο σημείο βρίσκεται στο τι ακολουθεί μετά την αρχική απόφαση.
Εδώ μπαίνει στο προσκήνιο ο ρόλος του σχεδιασμού. Ο Ρόμπερτ Γουέστ, ομότιμος καθηγητής ψυχολογίας της υγείας στο UCL, εξηγεί ότι το «μυστικό» της επιτυχίας δεν είναι η ένταση του κινήτρου, αλλά ο τρόπος με τον οποίο έχουμε προετοιμαστεί εκ των προτέρων.
Όταν υπάρχει ένα σαφές πλάνο – πότε, πώς και υπό ποιες συνθήκες θα δράσουμε – η επιθυμία μας για να ακολουθήσουμε το σχέδιο, μπορεί να αποδειχθεί ισχυρότερη από τους πειρασμούς της στιγμής.
Οι πρωτοχρονιάτικες αποφάσεις συχνά αποτυγχάνουν, όχι επειδή οι άνθρωποι δεν θέλουν αρκετά την αλλαγή, αλλά επειδή δεν έχουν προβλέψει τις δυσκολίες της καθημερινότητας.
Και τι συμβαίνει όταν το κίνητρο αρχίζει να ξεθωριάζει; Γιατί, αργά ή γρήγορα, αυτό συμβαίνει σχεδόν πάντα. Σε εκείνο το σημείο, ο εγκέφαλος στρέφεται σε έναν διαφορετικό μηχανισμό: τις συνήθειες.
Έρευνα που δημοσιεύτηκε στο Journal of Personality and Social Psychology δείχνει ότι όταν η δύναμη της θέλησης μειώνεται – λόγω κούρασης, άγχους ή συναισθηματικής πίεσης – οι άνθρωποι βασίζονται λιγότερο στους στόχους τους και περισσότερο σε αυτοματοποιημένα μοτίβα συμπεριφοράς.
Με άλλα λόγια, οι συνήθειες είναι αυτές που «κρατούν το τιμόνι» όταν το κίνητρο δεν επαρκεί.
Όταν η αλλαγή αφορά το ποιοι θέλουμε να γίνουμε
Οι αλλαγές που αντέχουν στον χρόνο δεν αφορούν μόνο μεμονωμένες πράξεις, αλλά τον τρόπο που βλέπουμε τον εαυτό μας. Σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής ψυχολόγου Ντάφνα Όιζερμαν, οι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να διατηρήσουν μια νέα συμπεριφορά όταν τη νιώθουν κομμάτι της ταυτότητάς τους.
Όταν κάτι μοιάζει με τη φράση «αυτό το κάνει ένας άνθρωπος σαν εμένα», δεν απαιτεί συνεχή αυτοπειθαρχία και έτσι η αλλαγή γίνεται πιο φυσική και αυτονόητη. Γι’ αυτό η σκέψη «είμαι άνθρωπος που φροντίζει την υγεία του» έχει μεγαλύτερη δύναμη από το «πρέπει να πάω γυμναστήριο».
Στην πρώτη περίπτωση, η πράξη λειτουργεί ως επιβεβαίωση του ποιοι είμαστε, όχι ως αγγαρεία.
Η Πρωτοχρονιά δημιουργεί το ψυχολογικό πλαίσιο για έναν τέτοιο επαναπροσδιορισμό, όμως, η επιστήμη δείχνει, ότι για να πετύχει αυτή η αλλαγή χρειάζεται και ετοιμότητα για δέσμευση, κάτι που έχει επιβεβαιωθεί και σε μελέτες γύρω από την αντιμετώπιση εξαρτήσεων.
Η δύναμη της ομάδας και η καθημερινή συνέπεια
Η αλλαγή, όμως, δεν είναι ανάγκη να είναι μοναχική υπόθεση. Έρευνες δείχνουν ότι το κοινωνικό περιβάλλον παίζει καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση του κινήτρου. Μια ανασκόπηση στο Social and Personality Psychology Compass, κατέληξε στο ότι οι άνθρωποι είναι πιο σταθεροί και αποτελεσματικοί όταν προσπαθούν ως μέρος μιας ομάδας, ακόμη κι αν δεν αισθάνονται ιδιαίτερα έμπειροι ή σίγουροι.
Η υποστήριξη, η αίσθηση κοινής προσπάθειας και η ήπια «λογοδοσία» προς τους άλλους λειτουργούν ως ενισχυτικοί μηχανισμοί. Σε συνδυασμό με μικρές, επαναλαμβανόμενες πράξεις που μετατρέπονται σε συνήθειες, η ομάδα μπορεί να γίνει το στήριγμα που κρατά ζωντανή μια απόφαση, όταν ο αρχικός ενθουσιασμός αρχίζει να ξεθωριάζει.
Εν τέλει η πίστη ότι «ο νέος χρόνος θα μας αλλάξει» δεν είναι απλώς αυταπάτη, καθώς έχει ψυχολογική και επιστημονική βάση. Ωστόσο, η πραγματική αλλαγή έρχεται με τη συνέπεια, τον σχεδιασμό και την κατανόηση του εαυτού μας.
Η Πρωτοχρονιά μπορεί να είναι η αρχή – όχι όμως και η εγγύηση.
Φωτογραφία: