Για δεκαετίες, πιστεύαμε ότι το DNA μας είναι ένα αμετάβλητο «πεπρωμένο», ένα βιολογικό βιβλίο που γράφτηκε τη στιγμή της σύλληψης και δεν αλλάζει ποτέ. Ωστόσο, η αναδυόμενη επιστήμη της Επιγενετικής ανατρέπει τα πάντα.
Νέες έρευνες αποδεικνύουν ότι οι κοινωνικές μας εμπειρίες –ιδιαίτερα η χρόνια μοναξιά και το ψυχικό τραύμα– έχουν τη δύναμη να παρεμβαίνουν στη λειτουργία των γονιδίων μας, αλλάζοντας τη βιολογία μας με τρόπους που επηρεάζουν άμεσα την υγεία και τη μακροζωία μας.
DNA: Η βιολογία της κοινωνικής απομόνωσης
Όταν νιώθουμε μόνοι για μεγάλο χρονικό διάστημα, ο εγκέφαλός μας το αντιλαμβάνεται ως μια θεμελιώδη απειλή για την επιβίωση. Στην εξελικτική μας πορεία, η απομόνωση από την «αγέλη» σήμαινε βέβαιο θάνατο. Σήμερα, αν και δεν κινδυνεύουμε από θηρευτές, το σώμα μας αντιδρά με τον ίδιο αρχέγονο τρόπο.
«Η μοναξιά δεν είναι απλώς ένα δυσάρεστο συναίσθημα. Για το ανθρώπινο σώμα, αποτελεί σήμα κινδύνου», αναφέρει ο Δρ. Στήβ Κόλ, καθηγητής Ιατρικής στο UCLA και πρωτοπόρος στην «κοινωνική γονιδιωματική».
Ο ίδιος ανακάλυψε ότι η χρόνια κοινωνική απομόνωση πυροδοτεί μια συγκεκριμένη μοριακή απόκριση που ονομάζεται «σταθερό μοριακό αποτύπωμα του στρες στον οργανισμό» ή CTRA (Conserved Transcriptional Response to Adversity). Πρόκειται ουσιαστικά για μια ριζική αλλαγή στον τρόπο που το ανοσοποιητικό μας σύστημα «διαβάζει» το DNA του.
Σε άτομα που βιώνουν έντονη απομόνωση, παρατηρούνται δύο βασικές μεταβολές σε κυτταρικό επίπεδο:
- Υπερ-έκφραση γονιδίων φλεγμονής: Το σώμα παράγει συνεχώς κυτταροκίνες, ουσίες που προκαλούν χρόνια φλεγμονή. Αυτή η «σιωπηλή» φλεγμονή αποτελεί το υπόστρωμα για την εμφάνιση καρδιαγγειακών νοσημάτων, νευροεκφυλιστικών παθήσεων (όπως το Αλτσχάιμερ) και ορισμένων μορφών καρκίνου.
- Καταστολή της αντι-ιικής προστασίας: Τα γονίδια που είναι υπεύθυνα για την παραγωγή ιντερφερονών (η πρώτη γραμμή άμυνας κατά των ιών) υπολειτουργούν. Αυτό εξηγεί γιατί οι μοναχικοί άνθρωποι είναι πιο επιρρεπείς σε λοιμώξεις και παρουσιάζουν χειρότερη απόκριση στους εμβολιασμούς.
Στην ουσία, το DNA ενός μοναχικού ανθρώπου ερμηνεύει τον κόσμο ως ένα διαρκώς εχθρικό περιβάλλον, θέτοντας το ανοσοποιητικό σύστημα σε κατάσταση «μόνιμου πολέμου».
Το «τραύμα» ως επιγενετική κληρονομιά
Η επίδραση των εμπειριών μας δεν σταματά στο δικό μας σώμα. Ένα από τα πιο συγκλονιστικά ευρήματα της σύγχρονης βιολογίας είναι ότι οι επιπτώσεις ενός έντονου τραύματος μπορούν να μεταφερθούν στις επόμενες γενιές, χωρίς να αλλάξει ούτε ένα γράμμα στον κώδικα του DNA.
Αυτό συμβαίνει μέσω μιας διαδικασίας που ονομάζεται μεθυλίωση του DNA. Φανταστείτε το DNA ως μια βιβλιοθήκη και τη μεθυλίωση ως «σελιδοδείκτες» που εμποδίζουν την ανάγνωση ορισμένων κεφαλαίων.
Η Δρ. Ρέιτσελ Γιεχούντα, κορυφαία ερευνήτρια στο Mount Sinai, μελέτησε επιζώντες του Ολοκαυτώματος και ανακάλυψε ότι το τραύμα τους άφησε συγκεκριμένα χημικά ίχνη στα γονίδια που ρυθμίζουν την κορτιζόλη (την ορμόνη του στρες).
Το εκπληκτικό ήταν ότι τα ίδια ακριβώς ίχνη βρέθηκαν και στα παιδιά τους, παρόλο που τα ίδια δεν είχαν βιώσει ποτέ πόλεμο. Αυτό σημαίνει ότι το βιολογικό σύστημα διαχείρισης άγχους ενός ανθρώπου μπορεί να είναι «προ-ρυθμισμένο» να αντιδρά υπερβολικά, εξαιτίας των βιωμάτων των γονιών ή των παππούδων του.
Specialist checking response to a new treatment in a clinical drug trial, monitoring vitals and checking chemical reaction within DNA molecules on computer screen. Safety and prevention.
Η ψηφιακή ψευδαίσθηση, τα social media και το DNA
Στην εποχή της υπερ-συνδεσιμότητας, γεννάται ένα κρίσιμο ερώτημα: Μπορούν τα social media να ανακόψουν τις επιγενετικές αλλαγές που προκαλεί η μοναξιά; Η επιστήμη απαντά με έναν μάλλον ανησυχητικό τρόπο.
Το σώμα μας, μέσω της εξέλιξης εκατομμυρίων ετών, έχει προγραμματιστεί να αναγνωρίζει την «ασφάλεια» μέσα από τη φυσική παρουσία, τη βλεμματική επαφή και τη μη λεκτική επικοινωνία.
Όταν αυτές οι αλληλεπιδράσεις αντικαθίστανται αποκλειστικά από οθόνες, συμβαίνει αυτό που οι επιστήμονες ονομάζουν «κοινωνική πείνα» (social hunger).
Έρευνες δείχνουν ότι η παθητική χρήση των social media (το ατελείωτο scrolling χωρίς ουσιαστική αλληλεπίδραση) όχι μόνο δεν μειώνει το μοριακό στρες, αλλά συχνά το επιδεινώνει.
Ο μηχανισμός είναι ο εξής:
- Η παγίδα της σύγκρισης: Η διαρκής έκθεση στην «ιδανική» ζωή των άλλων ενεργοποιεί το σύστημα κοινωνικής απειλής στον εγκέφαλο, αυξάνοντας τα επίπεδα κορτιζόλης.
- Η έλλειψη οξυτοκίνης: Η οξυτοκίνη, η ορμόνη που δρα ως «αντίδοτο» στη φλεγμονή και το επιγενετικό στρες, εκκρίνεται κυρίως μέσω της φυσικής εγγύτητας. Το «like» δεν προσφέρει την ίδια βιολογική ικανοποίηση με μια χειραψία ή μια αγκαλιά.
Συνεπώς, η τεχνολογία μπορεί να λειτουργεί ως «παυσίπονο» για τη μοναξιά, αλλά δεν αποτελεί τη «θεραπεία» της. Για τα γονίδιά μας, ένας ψηφιακός φίλος δεν είναι πάντα το ίδιο με έναν φυσικό σύμμαχο, και η υπερβολική εξάρτηση από την οθόνη μπορεί να συντηρεί το σώμα σε μια κατάσταση «βιολογικής απομόνωσης», ακόμη και αν έχουμε χιλιάδες followers.
Μπορούμε να ξαναγράψουμε το μέλλον μας;
Αν και τα παραπάνω ακούγονται ίσως εξαιρετικά αποθαρρυντικά, η επιγενετική φέρει ένα μήνυμα βαθιάς ελπίδας. Σε αντίθεση με τις γενετικές μεταλλάξεις, οι επιγενετικές αλλαγές είναι αναστρέψιμες. Το DNA μας δεν είναι χαραγμένο σε πέτρα, αλλά μοιάζει περισσότερο με έναν «δυναμικό κώδικα» που αντιδρά στις θετικές αλλαγές.
- Η δύναμη της σύνδεσης: Μελέτες δείχνουν ότι η αποκατάσταση ουσιαστικών κοινωνικών δεσμών μπορεί να «σβήσει» τις φλεγμονώδεις υπογραφές στα κύτταρα. Ο εθελοντισμός και η προσφορά, συγκεκριμένα, έχουν βρεθεί ότι ενεργοποιούν γονίδια που ενισχύουν το ανοσοποιητικό.
- Ψυχοθεραπεία και ενσυνειδητότητα (Mindfulness): Έχει αποδειχθεί ότι η επεξεργασία του τραύματος μέσω της θεραπείας μπορεί να αλλάξει τα επίπεδα μεθυλίωσης σε κρίσιμα γονίδια, «χαλαρώνοντας» το σύστημα συναγερμού του οργανισμού.
- Ποιοτικός ύπνος και άσκηση: Αυτές οι δραστηριότητες λειτουργούν ως φυσικοί ρυθμιστές της γονιδιακής έκφρασης, βοηθώντας το σώμα να ανακάμψει από τη βιολογική φθορά που προκαλεί το χρόνιο στρες.
Οι ειδικοί είναι κατηγορηματικοί: Η υγεία μας είναι το αποτέλεσμα ενός αδιάκοπου διαλόγου ανάμεσα στα γονίδιά μας και τις εμπειρίες μας. Η μοναξιά και το τραύμα αφήνουν βαθιά σημάδια στη βιολογία μας, αλλά η κατανόηση αυτών των μηχανισμών μας δίνει τη δύναμη να παρέμβουμε.
Η επένδυση στις ανθρώπινες σχέσεις και η ψυχική φροντίδα δεν είναι απλώς «ευ ζην»· είναι η πιο εξελιγμένη μορφή προληπτικής ιατρικής που διαθέτουμε.
Φωτογραφία: iStock